Показательные уравнения и системы
п.1. Определение показательного уравнения
Например:
\(5^{x^2+2}=5^3,\ \ \left(\frac13\right)^{\sqrt{x-4}}=\frac{1}{\sqrt{3}}\)
Например:
1) \(5^{x^2+2}=5^3\Leftrightarrow x^2+2=3\Leftrightarrow x^2=1\Leftrightarrow x=\pm 1\)
Мы получили решение: \(x=\pm 1\)
2) \(\left(\frac13\right)^{\sqrt{x-4}}=\frac{1}{\sqrt{3}}\Leftrightarrow \left(\frac13\right)^{\sqrt{x-4}}=\left(\frac13\right)^{1/2}\Leftrightarrow \sqrt{x-4}=\frac12\Leftrightarrow \begin{cases} x-4=\frac14\\ x-4\geq 0 \end{cases} \Leftrightarrow x=4\frac14 \)
Мы получили решение: \(x=4\frac14\)
п.2. Методы решения показательных уравнений
Для решения показательных уравнений применяются следующие методы:
1) переход от уравнения \(a^{f(x)}=a^{g(x)}\) к равносильному уравнению \(f(x)=g(x)\);
2) графический метод;
3) замена переменной.
Первый метод был продемонстрирован выше, второй – показан в примере 3 предыдущего параграфа (§26 данного справочника).
Рассмотрим третий метод.
Решим уравнение \(9^x-6\cdot 3^x-27=0\)
Заметим, что \(9^x=3^{2x}\). Проведём замену переменной \(t=3^x\gt 0\)
Получаем: \(t^2-6t-27\Rightarrow (t+3)(t-9)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=-3\lt 0 - \text{не подходит}\\ t=9 \end{array} \right. \)
Возвращается к исходной переменной: \(3^x=9\Rightarrow 3^x=3^2\Rightarrow x=2\)
Ответ: 2
Внимание!
При замене переменной в показательном уравнении необходимо помнить, что область значений показательной функции \(t=a^x\gt 9\) - всегда положительна.
п.3. Примеры
Пример 1. Решите уравнение:
a) \(2^{2x-4}=64\)
\(2^{2x-4}=2^6\)
\(2x-4=6\)
\(2x=10\)
\(x=5\)
Ответ: 5
б) \(\frac{1}{32}\sqrt{4^{x+1}}=(0,25)^{-0,2}\)
Приводим все сомножители к степени с основанием 2:
\(2^{-5}\cdot\left(2^{2(x+1)}\right)^{1/2}=(2^{-2})^{-0,2}\)
\(2^{-5+x+1}=2^{0,4}\)
\(x-4=0,4\)
\(x=4,4\)
Ответ: 4,4
в) \(3^x\cdot 4^{x-1}=0,25\cdot 12^{3-2x}\)
Выражение слева: \(3^x\cdot 4^{x-1}=3^x\cdot 4^{x-1}=3^x\cdot 4^x\cdot 4^{-1}=\frac14(3\cdot 4)^x=\frac14\cdot 12^x\)
Подставляем: \(\frac14\cdot 12^x=\frac14\cdot 12^{3-2x}\)
\(12^x=12^{3-2x}\)
\(x=3-2x\)
\(3x=3\)
\(x=1\)
Ответ: 1
г) \(3^x-2\cdot 3^{x-2}=7\)
\(3^x-2\cdot 3^{-2}\cdot 3^x=7\)
\(3^x\left(1-\frac29\right)=7\)
\(3^x=7:\frac79=9\)
\(3^x=3^2\)
\(x=2\)
Ответ: 2
д) \(2^{2x}-4\cdot 2^x=32\)
Замена: \(t=2^x\gt 0\)
\(t^2-4t-32=0\Rightarrow (t+4)(t-8)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=-4\lt 0 - \ \text{не подходит}\\ t=8 \end{array} \right. \)
\(2^x=8\)
\(2^x=2^3\)
\(x=3\)
Ответ: 3
e) \(5^x-5\cdot 5^{-x}=4\)
Замена: \(t=5^x\gt 0\)
\(t-\frac5t-4=0\Rightarrow\frac{t^2-4t-5}{t}=0\Rightarrow \begin{cases} t^2-4t-5=0\\ t\ne 0 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} (t+1)(t-5)=0\\ t\ne 0 \end{cases}\Rightarrow \)
\( \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=-1\lt 0 - \ \text{не подходит}\\ t=5 \end{array} \right. \)
\(5^x=5\)
\(x=1\)
Ответ: 1
Пример 2*. Решите уравнение:
a) \(5^{1+2sinxcosx}=5\sqrt{5}\)
\(1+2sinxcosx=\frac32\)
\(2sinxcosx=\frac12\)
\(sin2x=\frac12\)
\(2x=(-1)^k\frac\pi6+\pi k\)
\(x=(-1)^k\frac{\pi}{12}+\frac{\pi k}{2}\)
Ответ: \((-1)^k\frac{\pi}{12}+\frac{\pi k}{2}\)
б) \(4^{\sqrt{x+5}}-32=4\cdot 2^{\sqrt{x+5}}\)
Замена: \(t=2^{\sqrt{x+5}}\gt 0\)
\(t^2-4t-32=0\Rightarrow (t+4)(t-8)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=-4\lt 0 - \ \text{не подходит}\\ t=8 \end{array} \right. \)
\(2^{\sqrt{x+5}}=8=2^3\)
\(\sqrt{x+5}=3\)
\(x+5=9\)
\(x=4\)
Ответ: 4
в) \(x\cdot 3^{x-1}+3\cdot 3^{\sqrt{7-x}}=3^x+x\cdot 3^{\sqrt{7-x}}\)
\(x\cdot 3^{x-1}-3^x=x\cdot 3^{\sqrt{7-x}}-3\cdot 3^{\sqrt{7-x}}\)
\(3^{x-1}(x-3)=3^{\sqrt{7-x}}(x-3)\)
\(3^{x-1}(x-3)-3^{\sqrt{7-x}}(x-3)=0\)
\(\left(3^{x-1}-3^{\sqrt{7-x}}\right)(x-3)=0\)
\( \left[ \begin{array}{l l} 3^{x-1}-3^{\sqrt{7-x}}=0\\ x-3=0 \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} 3^{x-1}=3^{\sqrt{7-x}}\\ x=3 \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x-1=\sqrt{7-x}\\ x=3 \end{array} \right. \)
Решаем первое уравнение:
\( \begin{cases} (x-1)^2=7-x\\ x-1\geq 0\\ 7-x\geq 0 \end{cases} \)
ОДЗ: \( \begin{cases} x\geq 1\\ x\leq 7 \end{cases} \Rightarrow 1\leq x\leq 7 \)
\(x^2-2x+1=7-x\Rightarrow x^2-x-6\Rightarrow (x+2)(x-3)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x=-2\\ x=3 \end{array} \right. \)
Корень \(x=-2\notin [1;7]\) - не подходит по ОДЗ.
Остается только \(x=3\), который совпадает с корнем из скобки \((x-3)\).
Ответ: 3
г) \(5\cdot 3^{2x}+15\cdot 5^{2x-1}=8\cdot 15^x\) \begin{gather*} 5\cdot 3^{2x}+\frac{15}{5}\cdot 5^{2x}-8\cdot 3^x\cdot 5^x=0\ |:2^{2x}\\ 5+3\cdot\left(\frac53\right)^{2x}-8\cdot\left(\frac53\right)^x=0\\ 3\cdot\left(\frac53\right)^{2x}-8\cdot\left(\frac53\right)^x+5=0 \end{gather*} Замена: \(t=\left(\frac53\right)^x\gt 0\)
$$ 3t^2-8t+5=0\Rightarrow (3t-5)(t-1)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=\frac53\\ t=1 \end{array} \right. $$ Оба корня подходят. Возвращаемся к исходной переменной: $$ \left[ \begin{array}{l l} \left(\frac53\right)^x=\frac53\\ \left(\frac53\right)^x=1 \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x=1\\ x=0 \end{array} \right. $$ Ответ: {0;1}
д) \((2+\sqrt{3})^x+(2-\sqrt{3})^x)=4\)
Заметим, что \((2+\sqrt{3})\cdot(2-\sqrt{3})=4-3=1\Rightarrow 2-\sqrt{3}=\frac{1}{2+\sqrt{3}}\)
\begin{gather*} \\ (2+\sqrt{3})^x+\left(\frac{1}{2+\sqrt{3}}\right)^x=4 \end{gather*} Замена: \(t=(2+\sqrt{3})^x\)
\begin{gather*} t+\frac 1t-4=0\Rightarrow \frac{t^2-4t+1}{t}=0\Rightarrow \begin{cases} t^2-4t+1=0\\ t\ne 0 \end{cases}\\ D=4^2-4=12,\ \ t=\frac{4\pm 2\sqrt{3}}{2}=2\pm\sqrt{3} \end{gather*} Оба корня подходят. Возвращаемся к исходной переменной: $$ \left[ \begin{array}{l l} (2+\sqrt{3})^x=2-\sqrt{3}\\ (2+\sqrt{3})^x=2+\sqrt{3} \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x=-1\\ x=1 \end{array} \right. $$ Ответ: \(\left\{\pm 1\right\}\)
e) \(2\sqrt{x}\cdot 4^x+5\cdot 2^{x+1}+2\sqrt{x}=2^{2x+2}+5\sqrt{x}\cdot 2^x+4\)
ОДЗ: \(x\geq 0\)
\begin{gather*} 2\sqrt{x}\cdot 4^x-5\sqrt{x}\cdot2^x+2\sqrt{x}=2^{2x+2}-5\cdot 2^{x+1}+4\\ \sqrt{x}(2\cdot 4^x-5\cdot 2^x+2)=2(2\cdot 4^x-5\cdot 2^x+2)\\ \sqrt{x}(2\cdot 4^x-5\cdot 2^x+2)-2(2\cdot 4^x-5\cdot 2^x+2)=0\\ (\sqrt{x}-2)(2\cdot 4^x-5\cdot 2^x+2)=0\\ \left[ \begin{array}{l l} \sqrt{x}-2=0\\ 2\cdot 4^x-5\cdot 2^x+2=0 \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x=4\\ \begin{cases} 2t^2-5t+2=0\\ t=2^x\gt 0 \end{cases} \end{array} \right. \end{gather*} Решаем квадратное уравнение: \begin{gather*} 2t^2-5t+2=0\Rightarrow (2t-1)(t-2)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=\frac12\\ t=2 \end{array} \right. \\ \left[ \begin{array}{l l} 2^x=\frac12\\ 2^x=2 \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x=-1\\ x=1 \end{array} \right. \end{gather*} \(x=-1\) - не подходит по ОДЗ (в исходном уравнении есть \(\sqrt{x}\)).
Остается \(x=1\). И ещё есть \(x=4\) из скобки (\(\sqrt{x}-2\)).
Ответ: {1;4}
Пример 3. Решите систему:
a) \( \begin{cases} 2^x\cdot 4^y=64\\ 3^x\cdot 81^y=3^{10} \end{cases} \) \begin{gather*} \begin{cases} 2^x\cdot 2^{2y}=2^6\\ 3^x\cdot 3^{4y}=3^{10} \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} 2^{x+2y}=2^6\\ 3^{x+4y}=3^{10} \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} x+2y=6\\ x+4y=10 \end{cases} \overset{(-)}{\Rightarrow} \begin{cases} 2y=10-6\\ x=6-2y \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} x=2\\ y=2 \end{cases} \end{gather*} Ответ: (2;2)
б) \( \begin{cases} \left(\sqrt{5}\right)^{2x+y^2}=1\\ \left(\frac15\right)^x\cdot 5^{y^2}=125 \end{cases} \) \begin{gather*} \begin{cases} \left(\sqrt{5}\right)^{2x+y^2}=(\sqrt{5})^0\\ 5^{-x}\cdot 5^{y^2}=5^3 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} 2x+y^2=0\\ -x+y^2=3 \end{cases} \overset{(-)}{\Rightarrow} \begin{cases} 3x=-3\\ y^2=-2x \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} x=-1\\ y^2=2 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} x=-1\\ y=\pm\sqrt{2} \end{cases} \end{gather*} Ответ: \(\left\{\left(-1;-\sqrt{2}\right),\left(-1;\sqrt{2}\right)\right\}\)
в) \( \begin{cases} 3^x-2^{2y}=77\\ 3^{x/2}-2^y=7 \end{cases} \)
Замена: \( \begin{cases} a=3^{x/2}\gt 0\\ b=2^y\gt 0 \end{cases} \) \begin{gather*} \\ \begin{cases} a^2-b^2=77\\ a-b=7 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} (a-b)(a+b)=77\\ a-b=7 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} a+b=11\\ a-b=7 \end{cases} \overset{(\pm)}{\Rightarrow} \begin{cases} 2a=11+7\\ 2b=11-7 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} a=9\\ b=2 \end{cases} \end{gather*} Возвращаемся к исходным переменным: $$ \begin{cases} 3^{x/2}=9\\ 2^y=2 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} \frac x2=2\\ y=1 \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} x=4\\ y=1 \end{cases} $$ Ответ: (4;1)
г) \( \begin{cases} 2^x+2^y=12\\ x+y=5 \end{cases} \)
\( \begin{cases} 2^x+2^{5-x}=12\\ y=5-x \end{cases} \)
Решаем первое уравнение: \(2^x+\frac{2^5}{2^x}=12\)
\(t=2^x\gt 0\) \begin{gather*} \\ t+\frac{32}{t}-12=0\Rightarrow \frac{t^2-12t+32}{t}=0 \Rightarrow \begin{cases} t^2-12t+32=0\\ t\ne 0 \end{cases} \\ t^2-12t+32=0\Rightarrow (t-4)(t-8)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} t=4\\ t=8 \end{array} \right. \\ \left[ \begin{array}{l l} 2^x=4\\ 2^x=8 \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} x=2\\ x=3 \end{array} \right. \end{gather*} Получаем две пары решений: \( \left[ \begin{array}{l l} \begin{cases} x=2\\ y=5-x=3 \end{cases}\\ \begin{cases} x=3\\ y=5-x=2 \end{cases} \end{array} \right. \)
Ответ: {(2;3)(3;2)}
д*) \( \begin{cases} 4^{-x}+4^{-y}=\frac{33}{64}\\ 2^{x+y}=8\sqrt{2} \end{cases} \)
\begin{gather*} \\ \begin{cases} \left(\frac12\right)^{2x}+\left(\frac12\right)^{2y}=\frac{33}{64}\\ \frac{1}{2^{x+y}}=\frac{1}{4\sqrt{2}} \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} \left(\frac12\right)^{2x}+\left(\frac12\right)^{2y}=\frac{33}{64}\\ \left(\frac12\right)^x\left(\frac12\right)^y=\frac{1}{8\sqrt{2}} \end{cases} \end{gather*} Замена: \( \begin{cases} a=\left(\frac12\right)^{x}\gt 0\\ b=\left(\frac12\right)^{y}\gt 0 \end{cases} \)
\begin{gather*} \\ \begin{cases} a^2+b^2=\frac{33}{64}\\ ab=\frac{1}{8\sqrt{2}} \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} a^2+\left(\frac{1}{8\sqrt{2}a}\right)^2=\frac{33}{64}\\ b=\frac{1}{8\sqrt{2}a} \end{cases} \Rightarrow \begin{cases} a^2+\frac{1}{128a^2}=\frac{33}{64}\\ b=\frac{1}{8\sqrt{2}a} \end{cases} \end{gather*} Решаем биквадратное уравнение: \begin{gather*} a^2+\frac{1}{128a^2}=\frac{33}{64}\Rightarrow \frac{128a^4-66a^2+1}{128a^2}=0\Rightarrow \begin{cases} 128a^4-66a^2+1=0\\ a\ne 0 \end{cases} \\ 128a^4-66a^2+1=0\Rightarrow (64a^2-1)(2a^2-1)=0\Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} a^2=\frac{1}{64}\\ a^2=\frac12 \end{array} \right. \end{gather*} По определению замены берем положительные корни: \( \left[ \begin{array}{l l} a=\frac18\\ a=\frac{1}{\sqrt{2}} \end{array} \right. \)
Получаем две пары решений: \( \left[ \begin{array}{l l} \begin{cases} a=\frac18\\ b=\frac{1}{8\sqrt{2}a}=\frac{1}{\sqrt{2}} \end{cases} \\ \begin{cases} a=\frac{1}{\sqrt{2}}\\ b=\frac{1}{8\sqrt{2}a}=\frac18 \end{cases} \end{array} \right. \)
Возвращаемся к исходным переменным:
\( \left[ \begin{array}{l l} \begin{cases} \left(\frac12\right)^x=\frac18\\ \left(\frac12\right)^y=\frac{1}{\sqrt{2}} \end{cases} \\ \begin{cases} \left(\frac12\right)^x=\frac{1}{\sqrt{2}}\\ \left(\frac12\right)^y=\frac18 \end{cases} \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} \begin{cases} \left(\frac12\right)^x=\left(\frac12\right)^3\\ \left(\frac12\right)^y=\left(\frac12\right)^{0,5} \end{cases} \\ \begin{cases} \left(\frac12\right)^x=\left(\frac12\right)^{0,5}\\ \left(\frac12\right)^y=\left(\frac12\right)^3 \end{cases} \end{array} \right. \Rightarrow \left[ \begin{array}{l l} \begin{cases} x=3\\ y=0,5 \end{cases} \\ \begin{cases} x=0,5\\ y=3 \end{cases} \end{array} \right. \)
Ответ: {(3;0,5)(0,5;3)}